احسن الحدیثاین ترکیب، از ۲ واژه احسن به معنای نیکوترین و حدیث به دست آمده است و به دلیل پیوستگی واژه حدیث با احسن الحدیث، در همین مقاله از آن بحث می‌شود. ۱ - معنای کلمه حدیثبا وجود گوناگونی عبارت‌ها، نوعی هماهنگی در معنای واژه حدیث میان لغت‌شناسان به چشم می‌خورد گویا آنان هر نوع ظهوری اعمّ از شیء، سخن و خبر [۳]
الوجوه و النظائر، ج۱، ص۲۶۸.
را حدیث گفته‌اند که رایج‌ترین معنای آن در قرآن ، سخن و کلام است و از معانی غیر رایج آن می‌توان به خبر و عبرت اشاره کرد. [۴]
الوجوه و النظائر، ج۱، ص۲۶۸.
از مجموع ۲۳ بار کاربرد مفرد حدیث، معنای ۹ آیه (اعراف/۷، ۱۸۵؛ کهف/۱۸، ۶؛ زمر/۳۹، ۲۳؛ جاثیه/۴۵، ۶؛ طور/۵۲، ۳۴؛ نجم/۵۳، ۵۹؛ واقعه/۵۶، ۸۱؛ قلم/۶۸، ۴۴؛ مرسلات/۷۷، ۵۰) را می‌توان با قرآن پیوند داد که به طور تقریبی در همه آن‌ها نوعی تهدید و سرزنش کافران به دلیل بی‌توجهّی به آیات الهی به چشم می‌خورد.برخی معتقدند واژه حدیث در آیه ۵۹ نجم/۵۳، به مضمون آیات پیش از خود اشاره دارد. برخی نیز حدیث را فقط در آیاتی چون ۸۱ واقعه/۵۶ و ۶ کهف/۱۸ که با پیشوندهای احسن و اسم اشاره «هذا» همراه هستند، به معنای قرآن دانسته‌اند [۱۷]
اسماء القرآن، ص۶۱.
که شاید به جای مفهوم کلّی آیه، صرفاً معنای واژه، مورد نظر آن‌ها باشد.۲ - نظر موافقان و مخالفانمفسّران، نوآوری‌ها، [۱۸]
نمونه، ج۱۲، ص۱۶۲.
تازگی نزول قرآن در مقایسه با کتاب‌های آسمانی پیشین [۱۹]
تفسیر ماوردی، ج۵، ص۱۲۲.
و نیز کلام [۲۰]
روح المعانی، ج۱۳، ص۳۸۱.
و خبر جدید بودن آن را دلیل وصف یا نامگذاری قرآن به حدیث می‌دانند. همچنین متکلّمان و مفسّران طرفدار نظریه حدوث قرآن، نامگذاری این کتاب به حدیث را شاهدی بر ادّعای خود می‌شمارند. مخالفان آن‌ها نیز با ارائه پاسخ‌هایی از قبیل حدوث لفظی قرآن کوشیده‌اند از دیدگاه خود دفاع کنند؛ [۲۳]
التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۸۴.
درحالیکه گویا فهم عرفی و ابتدایی آیات، هیچ‌کدام از دیدگاه‌های یاد‌شده را یاری ندهد.۳ - وصف احسن الحدیث در قرآنآشکارترین مورد وصف قرآن به حدیث، آیه ۲۳ زمر/۳۹ است که بر مبنای آن، قرآن نه تنها حدیث، بلکه نیکوترین حدیث و سخن(احسن الحدیث) به شمار می‌آید و آیاتش(در لطف، زیبایی، عمق و محتوا) همانند یکدیگر است. آیاتی مکرّر و منسجم دارد که از شنیدن آن‌ها، بر اندام کسانی که از پروردگارشان می‌ترسند، لرزه می‌افتد: «اَللّهُ نَزَّلَ اَحسَنَ الحَدیثِ کتبًا مُتَشبِهًا مَثانِی تَقشَعِرُّ مِنهُ جُلودُ الَّذینَ یخشَونَ رَبَّهُم ثُمَّ تَلینُ جُلودُهُم و قُلوبُهُم اِلی ذِکرِ اللّهِ ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشَاءُ و مَن یضلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِن هاد». درحالیکه بسیاری از مفسّران، احسن الحدیث را به معنای نیکوترین کلام می‌دانند، [۲۶]
کنزالدقائق، ج۱۱، ص۲۹۷.
[۲۷]
روح المعانی، ج۱۳، ص۳۸۱.
برخی با انطباق مفهوم تکرار که در مثانی و متشابه نهفته است، با داستان‌های مکرّر قرآن [۲۹]
روان جاوید، ج۴، ص۴۹۳.
و شاید به تأثیر از آیاتی مانند «هَل اَتک حَدیثُ موسی» و نیز شأن نزول، آیه احسن الحدیث را به احسن القصص تفسیر کرده‌اند. [۳۱]
الوجوه و النظائر، ج۱، ص۲۶۹.
۴ - دلایل توصیف قرآن به این صفتدر فرهنگ دینی شاید، این وصف، شهرت بیشتری از حدیث داشته باشد؛ چنانکه امیرمؤمنان علی(علیه السلام)برای تشویق به فراگیری قرآن از آن با عنوان احسن الحدیث یاد کرده است: «تعلموا القرءان فإنّه أحسن الحدیث». گفته‌اند: درخواست صحابه پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای بیان داستان پیشینیان [۳۳]
روح المعانی، ج۱۳، ص۳۸۱.
یا شنیدن سخنی از او جهت رفع خستگی و ملال، سبب نزول آیه شده است که هر دو شأن نزول ، افزون بر نمایاندن جایگاه نشاط آفرین قرآن [۳۵]
روح المعانی، ج۱۳، ص۳۸۱.
ضرورت مراجعه مسلمانان را در نخستین گام به قرآن یادآور می‌شود.گسترده‌ترین بحث درباره آیه، وجه وصف یا نامگذاری قرآن به احسن الحدیث است. در این جهت، اغلب به جنبه‌های لفظی و معنایی قرآن پرداخته‌اند. از جامع‌ترین دیدگاه‌ها، نظر فخر رازی است که هر دو بُعد یاد شده را در نظر داشته است. [۳۶]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۶۸-۲۷۱.
مفسّران، شیوایی و فصاحت، [۳۷]
تفسیر ماوردی، ج۵، ص۱۲۲.
نظم و اسلوب بیانی ویژه [۳۹]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۶۸.
را از ویژگی‌های برتری لفظی قرآن و احسن الحدیث بودن آن بر شمرده‌اند. همچنین از چهره معنوی قرآن پرده بر گرفته و برخی از ویژگی‌های برتری معنایی آن مانند موارد ذیل را نمایانده‌اند: مصونیت از تناقض [۴۰]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۶۸.
و حقّ و صدق محض بودن، در برگیری اخبار غیبی، [۴۲]
فتح البیان، ج۸، ص۲۱۹.
علوم فراوان [۴۳]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۶۸.
و شگفتی‌های آفرینش، انبوهی احکام در مقایسه با کتاب‌های پیشین، [۴۵]
کشف الاسرار، ج۸، ص۴۰۳.
هدایت توده‌ها و بیدار ساختن افکار و اندیشه‌ها، [۴۶]
شناخت قرآن، ص۱۲.
جامعیت آن به دلیل در بر داشتن اصول، فروع و اخلاق. [۴۷]
الجدید، ۶، ص۱۵۸.
۵ - فهرست منابع(۱)اسماء القرآن الکریم فی القرآن؛ (۲)التبیان فی تفسیرالقرآن؛ (۳)تفسیر التحریر و التنویر؛ (۴)تفسیر روح البیان؛ (۵)التفسیر الکبیر؛ (۶)تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ (۷)تفسیر نمونه؛ (۸)الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ (۹)روان جاوید در تفسیر قرآن مجید؛ (۱۰)روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ (۱۱)شناخت قرآن از رهگذر قرآن؛ (۱۲)فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ (۱۳)کشف الاسرار و عدة الابرار؛ (۱۴)الکشاف؛ (۱۵)مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ (۱۶)معجم مقاییس اللغه؛ (۱۷)مفردات الفاظ القرآن؛ (۱۸)المیزان فی تفسیرالقرآن؛ (۱۹)النکت والعیون؛ (۲۰)ماوردی؛ (۲۱)نهج البلاغه؛ (۲۲)الوجوه والنظائر لالفاظ کتاب‌اللّه العزیز. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «احسن الحدیث». |